„ Powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda.( art. 41 kpc).”
Sądem rzeczowo właściwym w I instancji zarówno w sprawach o rozwód, jak i w sprawach o separację ( w tym również w sprawach o separację na zgodny wniosek małżonków i w sprawach o zniesienie separacji) jest sąd okręgowy, wydział cywilny.
Natomiast w II instancji tj. w przypadku wniesienia apelacji od wyroku orzekającego rozwód bądź separację właściwy rzeczowo jest sąd apelacyjny.
Kolejną kwestią pozostaje ustalenie, który sąd okręgowy jest miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy o rozwód/separację. W świetle w/w artykułu wyróżnić możemy trzy kryteria, które będą stanowiły podstawę do ustalenia sądu miejscowo właściwego tj. według:
1) ostatniego miejsca zamieszkania małżonków w okręgu danego sądu, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu,
2) miejsca zamieszkania strony pozwanej albo
3) miejsca zamieszkania powoda.
Należy zaznaczyć, iż sąd ostatniego miejsca zamieszkania małżonków nie przestaje być właściwy, jeżeli jeden z małżonków ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w okręgu tego sądu, choć nie w tej samej miejscowości, w której małżonkowie wspólnie zamieszkiwali.
W sytuacji, gdy w oparciu o zasady sformułowane w art. 41 kpc nie można ustalić, który sąd będzie miejscowo właściwy w sprawie o rozwód/ separację Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym wskaże sąd, przed którym należy wytoczyć powództwo o rozwód lub separację.
Muszę jeszcze zwrócić uwagę na sytuację, dotyczącą separacji na zgodny wniosek małżonków i zniesienia separacji wówczas miejscowo właściwy jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mają wspólne zamieszkanie, a w braku takiej podstawy – sąd miejsca ich wspólnego pobytu. W sytuacji gdy małżonkowie nie mają ani wspólnego miejsca zamieszkania ani pobytu należy sięgnąć do ogólnych zasad obowiązujących w postępowaniu nieprocesowym tj. do art. 508 kpc, czyli sprawę należy skierować do sądu właściwego dla jednego z małżonków.